De discussie over ‘Zwarte Piet’ is weer losgebarsten, dit keer heviger dan ooit.
Nederlanders die een Sinterklaasfeest proberen te organiseren in het buitenland lopen er al jaren tegenaan. De meeste Nederlanders binnen Nederland worden er pas sinds kort mee geconfronteerd: in de meeste culturen buiten Nederland roept Zwarte Piet tegenwoordig het beeld op van het ‘coon’-personage. Dit racistische typetje kan gevonden worden van minstrel shows en oude ansichtkaarten tot in na-oorlogse films.
Still uit de animatie “Scrub Me Mama With a Boogie Beat”, Universal/Walter Lantz cartoon studio, 1941, gepubliceerd op de website Authentic History, die nog veel meer beeldbronnen bevat.
Omdat zowel de ‘coon’ als Zwarte Piet vaak worden gespeeld door roze, d.w.z. Europees-uitziende mensen, concentreert de discussie over Zwarte Piet zich deels op huidskleur.
Gisteren bezocht ik een Engelse collectie van beeldhouwwerken. Tussen de Griekse goden en Romeinse keizers stonden daar ineens twee bronzen bustes. De website van het Musée d’Orsay biedt een foto van één ervan, die ik helaas niet mag reproduceren. (Dit is overigens waarschijnlijk een ander afgietsel dan dat wat ik heb gezien in Chatsworth House.)
De linker was Saïd Abdallah, een zogeheten Mayac uit het Koninkrijk Darfur (of was Darfu nu een sultanaat? Ik ben geen specialist, maar het lijkt erop dat de museumwebsite haar geschiedenis ook niet helemaal op een rijtje heeft). Beide beelden zijn gemaakt door de Franse kunstenaar Charles Cordier en tentoongesteld op de wereldtentoonstelling van 1851.
Saïd Abdallah en zijn metgezel vallen op tussen de andere verbeelde personen doordat ze er Afrikaans uitzien, door bijvoorbeeld hun brede neusvleugels en dreadlocks. Maar ze zijn niet Zwart. Ze zijn van brons. Doordat bronzen beelden altijd donker zijn (of dat na verloop van tijd worden), is huidskleur niet langer een bepalend kenmerk van de geportretteerde persoon. Anders dan schilderijen dwingen beeldhouwwerken de kunstenaar en de kijker hun huidskleurbril af te zetten. Dit zie je ook in tekeningen; van Dürer bijvoorbeeld.
Dit is Katherina, die in de zestiende eeuw in Antwerpen leefde. (Deze afbeelding en nog veel meer in de prachtige online Bibliotheca Surinamica.)
Verschillen in huidskleur verdwijnen dus. Maar er is iets nog veel belangrijkers dat Cordier en Dürer doen. Als kunstenaars richten zij zich op de persoon die voor hen poseert: op hun individuele uiterlijke en misschien ook wel innerlijke kenmerken. Hun werken zijn daadwerkelijke portretten. (Ik moet echter toevoegen dat Cordier de mensen die hij portretteerde ook als representanten zag voor de hele cultuur waar ze uit kwamen, en meewerkte aan de bredere ‘catalogus van volken’-beweging die in achttiende- en negentiende-eeuws Europa heerste).
De vraag is of Zwarte Piet niet te inwisselbaar is om ooit een portret van hem (of haar?) gemaakt te krijgen.
Nog een laatste noot, die juist te maken heeft met deze vraag of Zwarte Piet een man is, of een vrouw kan zijn, of geen van beide.
De voormalige ‘slaaf’ Saïd Abdallah heeft een naam. De persoon die ooit voor Cordier heeft geposeerd is nu nog bekend bij de musea die zijn buste tentoonstellen, bij historici, en bij de bezoekers die hem zien in zijn vereeuwigde vorm.
De buste naast hem wordt genoemd: ‘de Afrikaanse Venus’. Zowel in het museum dat ik bezocht als op de eerdere tentoonstelling in het Orsay geven de bordjes en de rondleidingen geen verdere informatie dan dat.
Maar zij is helemaal geen Venus: zij is een vrouw. En zij was niet zomaar ‘Afrikaans’ maar identificeerde zich waarschijnlijk net zo goed als Saïd Abdallah met een specifieke plaats in de wereld en in haar samenleving. De Europese neiging om Afrikanen niet als individuele personen te zien heeft zich hier uitvergroot, en dit houdt stand tot op de dag van vandaag: de – vrouwelijke – muze van de kunstenaar heeft geen naam; en de Afrikaanse muze al helemaal niet.
P.S. Later vond ik het Black Art Depot Today, dat vertelt dat het tweede portret Seïd Enkess voorstelt. Deze naam is helaas onbekend bij beide beroemde musea.
Historian at large 